เผยแพร่ครั้งแรกเมื่อวันที่ 15 กุมภาพันธ์ 2565 บนเว็บไซต์ pridi.or.th

ในบทความที่แล้ว ผู้เขียนได้เล่าถึงประวัติความเป็นมาอันยาวนานของการขุดคลองเชื่อมระหว่างทะเลอันดามันกับอ่าวไทยว่ามีความเป็นมายาวนานย้อนกลับไปตั้งแต่สมัยสมเด็จพระนารายณ์แห่งอาณาจักรอยุธยา และยังคงมีปรากฏเรื่อยมาจนถึงปัจจุบัน ซึ่งบุคคลหนึ่งที่ให้ความสำคัญและรื้อฟื้นแนวคิดเกี่ยวกับการขุดคลองเชื่อมระหว่างทะเลอันดามันกับอ่าวไทยหรือที่รู้จักกันในชื่อ “คลองคอดกระ” หรือ “คลองไทย” ก็คือ หลวงประดิษฐ์มนูธรรม หรือนายปรีดี พนมยงค์ เมื่อครั้งเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย

ปรีดีกับการขุดคลอง

การริเริ่มแนวคิดเกี่ยวกับการขุดคลองคอดกระของปรีดี เริ่มต้นขึ้นในปี พ.ศ. 2478 ในรัฐบาลของ พันเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา (ตำแหน่งในขณะนั้น) หลวงประดิษฐ์มนูธรรม หรือ นายปรีดี พนมยงค์ ในฐานะรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมหาดไทย ได้รื้อฟื้นและเสนอแผนการในการขุดคลองบริเวณคอคอดกระเพื่อบรรเทาผลกระทบจากสภาวะเศรษฐกิจตกต่ำทั่วโลกภายหลังจากสงครามโลกครั้งที่ 1  อย่างไรก็ดี รัฐบาลในเวลานั้นขาดแคลนงบประมาณทำให้โครงการดังกล่าวไม่ได้ถูกริเริ่มขึ้นในเวลานั้น^[1]

“ข้าพเจ้าขอเน้นเฉพาะความเป็นเอกราชทางเศรษฐกิจของชาติ คือ ถ้าการขุดคลองนี้ดำเนินไปโดยอิสระตามกำลังของชาติไทยเราเอง และป้องกันไม่ให้อยู่ใต้อิทธิพลของต่างชาติได้ ก็จะเป็นวิถีทางอีกอย่างหนึ่งที่ช่วยให้ชาติไทยได้มีความเป็นเอกราชในทางเศรษฐกิจยิ่งขึ้น”

อย่างไรก็ตาม ในเวลาต่อมาแม้ปรีดีจะพบกับมรสุมทางการเมืองและภัยจากเผด็จการอำนาจนิยมที่บีบให้ปรีดีจะต้องเดินทางออกนอกประเทศไปในที่สุด แต่ในปี พ.ศ. 2501 เมื่อปรีดีทราบว่า รัฐบาล จอมพลถนอม กิตติขจร ได้มีดำริว่าจะขุดคอคลอดกระเพื่อเป็นคลองเชื่อมระหว่างทะเลอันดามันกับอ่าวไทยอีกครั้ง

ปรีดีได้ส่ง จดหมายถึงนายกสมาคมหนังสือพิมพ์ ประเทศไทย เพื่อแสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับประโยชน์ของการขุดคอคอดกระ โดยใจความสำคัญของจดหมายฉบับนี้คือ ต้องการให้นายกสมาคมหนังสือพิมพ์ ประเทศไทย เป็นผู้ส่งสาส์นไปถึงราษฎรและรัฐบาลเกี่ยวกับประโยชน์ของการขุดคอคอดกระเพื่อทำคลอง โดยเฉพาะอย่างยิ่งเพื่อส่งเสริมความเป็นเอกราชในทางเศรษฐกิจของประเทศ โดยที่ปรีดี เน้นย้ำว่า

“ถ้าการขุดคลองนี้ดำเนินไปโดยอิสระตามกำลังของชาติไทยเราเอง และป้องกันไม่ให้อยู่ใต้อิทธิพลของต่างชาติได้ ก็จะเป็นวิถีทางอีกอย่างหนึ่งที่ช่วยให้ชาติไทยได้มีความเป็นเอกราชในทางเศรษฐกิจยิ่งขึ้น”

บทเรียนเกี่ยวกับคลองของต่างประเทศ

ในจดหมายฉบับนี้ปรีดี เขียนในลักษณะเชิญชวนให้เห็นประโยชน์ของการขุดคอคอดกระเพื่อทำคลองโดยเปรียบเทียบกับคลองสุเอซ คลองปานามา คลองคีล (เยอรมนี เชื่อมบริเวณทะเลเหนือบริเวณรัฐชเลสวิช-ฮ็อลชไตน์) และคลองโครินธ์ของกรีก ซึ่งบรรดาคลองเหล่านี้สร้างขึ้นเพื่อประโยชน์ในการขนส่งทางเศรษฐกิจโดยย่นระยะทางการเดินเรือลงเพื่อประหยัดงบประมาณจากการเดินทางอ้อม

ผลของการศึกษาเรื่องการขุดคลองของปรีดีนั้นอาจสรุปได้ว่า แม้ภูมิประเทศจะเป็นภูเขาก็สามารถทำได้ เช่น คลองปานามา เป็นต้น แต่ปัญหาอยู่ที่แรงงาน ทุน และการเมืองระหว่างประเทศ^[2] โดยมีรายละเอียดดังนี้

ประการแรก แรงงาน การขุดคอคอดกระเพื่อเป็นคลองเชื่อมระหว่างทะเลอันดามันกับอ่าวไทยนั้นจำเป็นต้องใช้แรงงานเป็นจำนวนมาก ซึ่งในมุมของปรีดีนั้นการใช้แรงงานจำเป็นต้องมาจากความสมัครใจด้วยวิธีการจ้าง และต้องคำนึงถึงสวัสดิภาพของผู้ใช้แรงงาน โดยพิจารณาจากบทเรียนจากอดีต คือ ในการขุดคลองสุเอซต้องใช้วิธีการเกณฑ์แรงงานอาหรับ ซึ่งต้องล้มตายเป็นจำนวนมาก ส่วนการขุดคลองปานามา แม้จะใช้วิธีการจ้างคนงานแต่คนงานก็ต้องล้มตาย เนื่องจากการติดโรคมาลาเรียเป็นจำนวนมาก ส่วนกรณีของคลองคีลและคลองโครินธ์ไม่มีปัญหาดังกล่าว^[3]

ประการที่สอง เงินทุน การขุดคลองคอดกระนั้น จำเป็นต้องใช้เงินงบประมาณเป็นจำนวนมาก ซึ่งทำให้เกิดปัญหาเกี่ยวกับเรื่องของเงินทุนที่จะนำมาใช้ ซึ่งหากเงินทุนมาจากงบประมาณของประเทศก็จะเป็นเรื่องที่ดี และไม่มีปัญหาเกี่ยวกับเรื่องของเอกราชในทางเศรษฐกิจ เพราะไม่ถูกแทรกแซงอธิปไตยของชาติทางเศรษฐกิจ แต่หากเป็นการลงทุนโดยใช้เงินทุนของต่างประเทศก็อาจจะต้องเสียอธิปไตยของชาติทางเศรษฐกิจไปให้กับบริษัททุนของต่างประเทศ ดังปรีดีได้อธิบายว่า การขุดคลองคีลและคลองโครินธ์ ซึ่งได้ใช้จ่ายเงินของประเทศนั้นๆ เอง จึงไม่มีปัญหาอันใดที่ต่างประเทศจะแทรกแซงในธุรกิจอันเป็นไปตามอธิปไตยของชาตินั้น

แต่สำหรับคลองสุเอซนั้นก็รู้กันอยู่ทั่วไปแล้วว่า ต้องใช้ทุนของหลายประเทศ อันทำให้ไอยคุปต์ต้องเสียอธิปไตยในเขตคลองนั้นไป ส่วนการขุดคลองปานามานั้น เดิมฝรั่งเศสได้รับสัมปทานจากประเทศโคลัมเบีย ซึ่งเป็นเจ้าของเขตปานามา แต่บริษัทนั้นขุดไปไม่สำเร็จ การงานต้องหยุดชะงักลงและมีการชำระบัญชีบริษัท ต่อมาสหรัฐอเมริกาได้ทำการเจรจากับโคลัมเบียเพื่อขอสัมปทาน รัฐบาลโคลัมเบียนั้นได้ประวิงการสัตยาบันตกลงกับสหรัฐอเมริกาเพื่อเกี่ยงที่จะได้ประโยชน์ยิ่งขึ้น

ซึ่งในเวลาต่อมาสหรัฐอเมริกาได้สนับสนุนขบวนการเอกราชของปานามาเป็นเหตุให้ปานามาสามารถแยกประเทศออกจากโคลัมเบียได้ และประเทศปานามาก็ทำสนธิสัญญายกเลิกเขตคลองปานามาให้อยู่ในความอารักขาของสหรัฐอเมริกา  ฉะนั้น ปัญหาเรื่องทุนก็เกี่ยวกับการเมืองระหว่างประเทศอย่างใกล้ชิดและอาจเป็นเหตุให้มีการแบ่งแยกดินแดนตั้งเป็นประเทศใหม่ เช่น ประเทศปานามา เป็นต้น^[4]

ประการที่สาม ปัญหาการเมืองระหว่างประเทศ ปรีดีได้แสดงให้เห็นว่า การขุดคลองนั้นอาจจะมีผลกระทบต่อในเชิงการเมืองระหว่างประเทศ ซึ่งอาจจะทำให้การขุดคลองคอดกระนั้นมีปัญหาและไม่สามารถดำเนินการได้ โดยเฉพาะการขัดกันระหว่างผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจระหว่างประเทศ โดยสรุปได้ดังนี้

โดยทั่วไปนั้น ก็เป็นที่เห็นประจักษ์อยู่แล้วสำหรับคลองสุเอซและคลองปานามา ส่วนของคีลกับคลองโครินธ์ไม่มีปัญหาการเมืองระหว่างประเทศ สำหรับการขุดคลองคอดกระในสมัยที่ข้าพเจ้าศึกษาอยู่นั้นเห็นว่าปัญหามิได้อยู่แต่เพียงที่เราจะต้องระมัดระวังระบบอาณานิคมอังกฤษอย่างเดียวเท่านั้น คือต้องระลึกถึงตัวอย่างของคลองอื่นๆ ที่จะมีผลในทางการเมืองตามมาอีกด้วย

ถ้าหากเราไม่ระมัดระวังให้ดีและถ้าคิดหาทุนโดยการกู้เงินจากต่างประเทศแทนที่จะเอาทุนของเราเองแล้วจะทำให้มีภาระหลายอย่างติดตามมา โดยเฉพาะอย่างยิ่งถ้าขืนใช้วิธีกู้ยืมจากต่างประเทศแล้ว ก็จะทำให้เราผูกพันกับเจ้าหนี้ทั้งทางนิตินัยและพฤตินัย เราจะต้องเอาเยี่ยงคลองคีลของเยอรมันและคลองโครินธ์ของกรีก ซึ่งอยู่ภายใต้อธิปไตยของชาตินั้นเด็ดขาด ไม่เอาวิธีการอย่างคลองสุเอซ หรือ คลองปานามา^[5]

บทเรียนจากต่างประเทศนั้นเป็นแนวทางที่ดีสำหรับประเทศไทยเมื่อจะดำเนินการขุดคลอง ซึ่งปรีดีชี้ว่า ประเทศไทยควรจะใช้วิธีการเช่นเดียวกับรัฐประชาธิปไตยควรทำ ทั้งในแง่ของการไม่บังคับใช้แรงงาน การจัดหาแหล่งเงินทุนที่จะทำให้ประเทศไทยไม่ต้องเป็นหนี้ และการป้องกันมิให้เกิดเหตุการณ์ที่จะกระทบต่อความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ

บทสรุปแห่งการขุดคลองของปรีดี เจตนารมณ์ของการขุดคอคอดกระเพื่อทำคลองในทรรศนะของปรีดีนั้นเพื่อมุ่งหมายจะให้เป็นหนทางของการสร้างความเป็นเอกราชทางเศรษฐกิจของชาติ โดยประกันการสร้างรายได้ที่มั่นคงให้กับประเทศ โดยหลีกเลี่ยงปัญหาที่ต่างประเทศเคยพบเจอ

---

เชิงอรรถ

[1] ระพีภรณ์ เลิศวงศ์วีระชัย, ‘การขุดคอคอดกระ’ ในชุมพล เลิศรัฐการ (บรรณาธิการ) วิชาการรัฐศาสตร์ 2544-2545 (สมาคมรัฐศาสตร์แห่งมหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ในพระราชูปถัมภ์ 2545) 9 ; และ Amonthep Thongsin, ‘The Kra Canal and Thai Security’ (Master of Science in Resource Planning and Management for International Defense, Naval Postgraduate School, 2002) 9.

[2] ปรีดี พนมยงค์, ‘แนวคิดการขุดคลองที่คอคอดกระ: เอกราชทางเศรษฐกิจของประเทศไทย’ (สถาบันปรีดี พนมยงค์, 30 มีนาคม 2564) <https://pridi.or.th/th/content/2021/03/653> สืบค้นเมื่อ 6 กุมภาพันธ์ 2565.

[3] เพิ่งอ้าง.

[4] เพิ่งอ้าง.

[5] เพิ่งอ้าง.

เผยแพร่ครั้งแรกเมื่อวันที่ 5 มกราคม 2565 บนเว็บไซต์ pridi.or.th

ในบทความก่อนได้กล่าวถึงบทบัญญัติของรัฐธรรมนูญไทยฉบับปัจจุบันว่ามีการพูดถึงสิทธิสวัสดิการในลักษณะใดไปบ้างแล้ว ในบทความนี้ผู้เขียนอยากชวนผู้อ่านมาพิจารณาเกี่ยวกับสิทธิสวัสดิการในรัฐธรรมนูญต่างประเทศที่มีความน่าสนใจประเทศหนึ่งก็คือ ประเทศสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีหรือประเทศเยอรมนี ซึ่งเป็นประเทศที่เหมือนจะมีความเป็นมายาวนาน

แต่รัฐธรรมนูญของสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนี นั้นมีอายุน้อยกว่าประวัติศาสตร์การเมืองการปกครองของประเทศไทยภายหลังการอภิวัฒน์เปลี่ยนแปลงการปกครองสยามในปี พ.ศ. 2475  

ทว่า รัฐธรรมนูญที่พึ่งเกิดขึ้นใหม่นี้กลับมีหลักสำคัญประการหนึ่งที่เรียกว่า “หลักสังคมรัฐ” (Sozialstaatsprinzip) ซึ่งเรียกร้องให้รัฐต้องสร้างความเป็นธรรมในสังคมผ่านการสร้างรัฐสวัสดิการ

ความเป็นมาของรัฐธรรมนูญเยอรมนี

รัฐธรรมนูญแห่งสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีหรือชื่ออย่างเป็นทางการเรียกว่า “กฎหมายพื้นฐานแห่งสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนี” (Grundgesetz für die Bundesrepublik Deutschland) หรือเรียกสั้นๆ ว่า “กฎหมายพื้นฐาน” (Grundgesetz) เป็นตราสารทางกฎหมายที่ก่อตั้งสถาบันการเมืองและกำหนดความสัมพันธ์ระหว่างสถาบันการเมืองที่ใช้อำนาจรัฐทั้งหลายตั้งแต่ประธานาธิบดี และองค์กรผู้ใช้อำนาจทางการเมืองในฝ่ายนิติบัญญัติ บริหาร และตุลาการ รวมไปถึงการกำหนดความสัมพันธ์ระหว่างสิทธิและเสรีภาพของประชาชนกับรัฐ

กฎหมายพื้นฐานฉบับนี้เกิดขึ้นภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 โดยเกิดขึ้นในปี พ.ศ. 2492 (ค.ศ. 1949) โดยเริ่มแรกนั้นกฎหมายพื้นฐานถูกตราขึ้นเพื่อเป็นกรอบการทำงานชั่วคราวสำหรับการจัดระเบียบขั้นพื้นฐานของรัฐ (ความสัมพันธ์ระหว่างสถาบันการเมืองและองค์กรผู้ใช้อำนาจรัฐ) โดยเฉพาะอย่างยิ่งในฝั่งเยอรมนีตะวันตกซึ่งเป็นเขตในการควบคุมของฝ่ายเสรีนิยม จนกระทั่งในเวลาต่อมาเมื่อมีการรวมประเทศกฎหมายพื้นฐานจึงกลายมาเป็นรัฐธรรมนูญของบรรดารัฐเยอรมนีที่เข้ารวมกันเป็นสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีในภายหลัง^[1] 

แม้ชื่อ “กฎหมายพื้นฐาน” จะมีวัตถุประสงค์เพื่อยืนยันเจตนารมณ์ว่าต้องการให้ใช้เป็นรัฐธรรมนูญชั่วคราว แต่เมื่อพิจารณาในเชิงเนื้อหาของกฎหมายพื้นฐานแล้ว กฎหมายพื้นฐานนั้นประกอบด้วยองค์ประกอบสำคัญๆ ที่รัฐธรรมนูญจำเป็นต้องมี^[2] ลักษณะดังกล่าวนั้นเช่นเดียวกันกับพระราชบัญญัติธรรมนูญการปกครองแผ่นดินสยามชั่วคราว พ.ศ. 2475 ซึ่งมีองค์ประกอบครบถ้วนในการใช้เป็นรัฐธรรมนูญ

รัฐธรรมนูญกำหนดให้สหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีเป็นสังคมรัฐ

“สหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีเป็นรัฐประชาธิปไตยและเป็นสังคมรัฐ” (Die Bundesrepublik Deutschland ist ein demokratischer und sozialer Bundesstaat.)

บทบัญญัติในมาตรา 20 อนุมาตราหนึ่งของกฎหมายพื้นฐานได้ประกาศเจตนารมณ์ของการปกครองของสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีเอาไว้อย่างชัดเจนว่า “สหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีเป็นรัฐประชาธิปไตยและเป็นสังคมรัฐ” และได้กลายเป็นการสถาปนาหลักการที่เรียกว่า “หลักสังคมรัฐ” (Sozialstaatsprinzip) ขึ้นมา

หลักสังคมรัฐซึ่งบัญญัติไว้ในกฎหมายพื้นฐานนี้ได้ชี้ให้เห็นว่ารัฐไม่ได้มีหน้าที่เพียงคุ้มครองและรักษาประโยชน์ในทางเศรษฐกิจของประชาชนเท่านั้น หากจะต้องวางแผนควบคุมทิศทางและแบ่งทรัพยากรโดยคำนึงถึงความสัมพันธ์ในสังคม และขจัดความแตกต่างในสังคมโดยกำหนดให้รัฐชดเชยความแตกต่างในสังคมและสร้างสรรค์ระเบียบสังคมที่เป็นธรรมขึ้นมา^[3] การเกิดขึ้นของหลักการสังคมรัฐนี้เกิดขึ้นมาจากบริบททางประวัติศาสตร์ของสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนี เนื่องจากขณะร่างกฎหมายพื้นฐานขึ้นมานั้นสถานการณ์ทางการเมืองในเวลานั้นยังไม่อาจตกลงกันได้ว่าจะดำเนินระบบเศรษฐกิจแบบเสรีนิยมหรือสังคมนิยม  ฉะนั้น เพื่อหลีกเลี่ยงปัญหารัฐธรรมนูญจึงไม่ปิดกั้นการเลือกใช้ระบบเศรษฐกิจแบบใดและปล่อยให้รัฐบาลและรัฐสภาในอนาคตร่วมกันกำหนดทิศทางของนโยบายเศรษฐกิจ^[4]

แม้ในทางปฏิบัติจะมีข้อถกเถียงกันว่า หลักสังคมรัฐและบทบัญญัติในมาตรา 20 อนุมาตราหนึ่งของกฎหมายพื้นฐานนั้นมีปัญหาเรื่องความไม่ชัดเจนและนำมาสู่ปัญหาในการตีความโดยศาลรัฐธรรมนูญมาโดยตลอด^[5] แต่ถึงกระนั้นหลักการสังคมรัฐนี้ก็กลายมาเป็นรากฐานสำคัญในการสร้างหน้าที่ให้รัฐจะต้องดำเนินการเพื่อจัดให้มีสวัสดิการสังคม โดยรัฐจะต้องดำเนินนโยบายทางสังคมอย่างมีประสิทธิภาพ^[6]

เนื้อหาของหลักการสังคมรัฐในทางสวัสดิการ

ด้วยเหตุที่กฎหมายพื้นฐานได้ประกาศความเป็นสังคมรัฐของสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีแล้วนั้น หลักการดังกล่าวจึงกลายมาเป็นการกำหนดหน้าที่ของรัฐในการประกันและสร้างความเป็นธรรมในสังคมในฐานะภารกิจของรัฐทั้งในทางการเมืองและการออกกฎหมาย ด้วยลักษณะดังกล่าวนี้เอง ประชาธิปไตยและรัฐสวัสดิการจึงเป็นสิ่งที่ต้องขับเคลื่อนไปพร้อมๆ กัน เพราะรัฐสวัสดิการนั้นช่วยปกป้องประชาชนจากความยากลำบากทางเศรษฐกิจที่เกิดจากระบบตลาด และเปิดโอกาสให้ประชาชนใช้ชีวิตได้ตามเจตจำนงของตนเองได้^[7] โดยหลักการสังคมรัฐในทางสวัสดิการนี้ ประกอบด้วยเนื้อหาสำคัญ 2 เรื่อง คือ การสร้างหลักประกันทางสังคม และการสร้างความเป็นธรรมทางสังคม^[8]

การประกันทางสังคม นั้นมีหลักการสำคัญใหญ่ๆ อยู่ 5 ประการ ดังนี้^[9]

1. การประกันภาคบังคับ โดยกฎหมายกำหนดว่าใครต้องทำประกันและได้รับความคุ้มครองจากประกันสังคมตามกฎหมาย ซึ่งโดยทั่วไปก็คือ บุคคลทั่วไปที่ทำงานประจำหรือฝึกงาน ซึ่งจะเป็นบุคคลที่ต้องได้รับการคุ้มครองจากประกันสังคม โดยร้อยละ 90 ของประชาชนเยอรมันนั้นจะได้รับความคุ้มครองจากประกันสังคม เว้นแต่ผู้ประกอบอาชีพอิสระที่จะไม่ได้รับความคุ้มครอง  นอกจากนี้ กฎหมายยังยกเว้นการคุ้มครองให้กับเจ้าหน้าที่ของรัฐบาลกลางและมลรัฐ ซึ่งได้รับความคุ้มครองโดยตรงจากรัฐ
2. การบริหารจัดการตนเอง โดยเป็นการรับรองความเป็นอิสระของสถาบันประกันสังคมในการดำเนินการบริหารจัดการตนเอง โดยมีรัฐทำหน้าที่ในการตรวจสอบและกำกับดูแลการบริหารจัดการตนเองของสถาบันประกันสังคม สำหรับผู้ที่มีอิทธิพลต่อการบริหารจัดการตนเองของสถาบันประกันสังคมนั้นมาจาก ผู้ประกันตนและผู้ร่วมจ่ายเงินสมทบ
3. การจัดหาเงินทุน โดยนายจ้างและลูกจ้างเป็นผู้จ่ายเงินสมทบเข้าระบบประกันสังคม โดยจำนวนเงินนั้นสัมพันธ์กับเงินเดือนขั้นต้น
4. ความเป็นเอกภาพของเงินทุน กล่าวคือ ลูกจ้างที่จ่ายเงินสมทบทุกคนจะได้รับความคุ้มครองโดยประกันสังคมอย่างเท่าเทียมกัน ไม่ว่าจะมีการจ่ายเงินสมทบเข้ากองทุนประกันสังคมมากหรือน้อยก็ตาม หลักการนี้สร้างความสมดุลและเฉลี่ยความเสี่ยงที่เกิดจากความเจ็บป่วย การว่างงานกับคนทำงาน เด็กและคนชรา และคนโสดกับคนมีครอบครัว
5. ความเท่าเทียม หมายถึง ความเท่าเทียมทางผลประโยชน์ โดยไม่ขึ้นอยู่กับการจ่ายเงินสมทบที่จ่ายเข้ากองทุนว่ามีมากหรือน้อย

การสร้างความเป็นธรรมทางสังคม หมายถึง การเพิ่มโอกาสในการทำให้ทุกคนมีส่วนร่วมในชีวิตทางสังคมอย่างเท่าเทียมกัน โดยการที่รัฐเข้ามาสนับสนุนเพื่อให้บุคคลมีโอกาสในการดำรงชีวิตอย่างมีคุณภาพ^[10]

ที่มา: ปรับปรุงจาก SozialPolitik, ‘Das Sozialstaatsprinzip Sicherheit und Gerechtigkeit im Sozialstaat’ (SoziaPolitik) <https://www.sozialpolitik.com/das-sozialstaatprinzip> accessed 23 December 2021.

การเงินและงบประมาณในการจัดทำสวัสดิการสังคม

ปัจจัยสำคัญที่จำเป็นในการทำให้เกิดรัฐสวัสดิการนั้นก็คือ งบประมาณที่ใช้ในการจัดทำรัฐสวัสดิการ ในกรณีของรัฐสวัสดิการของสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีนั้นมีแหล่งรายได้สำคัญมาจาก 2 แหล่ง คือ เงินสมทบ (contribute) และภาษี (tax) ในส่วนของการประกันทางสังคมนั้นงบประมาณส่วนใหญ่ในการสมทบที่ลูกจ้างและนายจ้างจ่ายร่วมกัน เว้นแต่ประกันอุบัติเหตุที่นายจ้างจ่ายเท่านั้น ส่วนงบประมาณที่นำมาใช้เพื่อการสร้างความเป็นธรรมในสังคมนั้นมาจากภาษีที่ประชาชนผู้เสียภาษีทุกคนจ่ายให้กับรัฐ^[11]ซึ่งหากปราศจากเงินสมทบและภาษีแล้วนั้นการจัดรัฐสวัสดิการจะไม่สามารถเกิดขึ้นได้เลย^[12]

งบประมาณทางสังคมแยกตามสาขาประเภทในปี พ.ศ. 2563 (ค.ศ. 2020)

ที่มา: Federal Ministry of Labour and Social Affairs, Social Report 2021.

ความสัมพันธ์ระหว่างรัฐสวัสดิการกับประชาธิปไตย

รัฐสวัสดิการกับประชาธิปไตยนั้นเป็นสิ่งที่มีความสัมพันธ์ที่ส่งเสริมและเป็นประโยชน์ต่อกันและกัน กล่าวคือ สังคมรัฐที่เป็นพื้นฐานสำคัญของการเป็นรัฐสวัสดิการนี้ ได้ช่วยสนับสนุนการปกครองในระบอบประชาธิปไตย เพราะโดยลำพังแล้วประชาธิปไตยจำเป็นต้องมีรากฐานทั้งเชิงวัตถุและที่ไม่ใช่วัตถุ โดยรัฐจะต้องสร้างหลักประกันที่มีความสำคัญในฐานะของการเป็นเงื่อนไขพื้นฐานของประชาธิปไตย การสร้างหลักประกันอย่างน้อยที่สุดในระดับที่สอดคล้องกับสภาพชีวิตความเป็นอยู่ทางสังคมและเศรษฐกิจในเวลานั้น^[13] 

โดยหากบุคคลไม่ได้รับหลักประกันทางสังคมแล้วจำเป็นจะต้องดิ้นรนเพื่อใช้ชีวิตนั้นย่อมไม่สามารถให้ความสนใจหรือมีส่วนร่วมในทางการเมืองได้อย่างเต็มที่ และในขณะเดียวกันรัฐสวัสดิการนั้นย่อมไม่อาจเกิดขึ้นได้ภายใต้การปกครองที่ไม่เป็นประชาธิปไตย ซึ่งละเลยรัฐสวัสดิการในฐานะสิทธิของประชาชนและหน้าที่ที่รัฐจะต้องผูกพัน

ภาพแสดงความสัมพันธ์ระหว่างรัฐสวัสดิการกับประชาธิปไตย

ที่มา: อเล็กซานเดอร์ เพทริง และคณะ, รัฐสวัสดิการกับสังคมประชาธิปไตย (กรพินธุ์ พัวพันสวัสดิ์ แปล, มูลนิธิฟรีดริค เอแบร์ท สำนักงานประเทศไทย 2562) 33.

กล่าวโดยสรุป รัฐธรรมนูญได้รับรองคุณค่าของสวัสดิการทางสังคมเอาไว้ในรัฐธรรมนูญ และสร้างเงื่อนไขสำคัญในการบรรลุซึ่งสิทธิที่รัฐธรรมนูญกำหนดไว้ในกลไกของรัฐ โดยกำหนดให้เป็นหน้าที่ของรัฐจะต้องเข้ามาแทรกแซงเพื่อประกันซึ่งความเป็นธรรมในทางสังคม  อย่างไรก็ตาม เช่นเดียวกันรัฐสวัสดิการในประเทศอื่นๆ นั้นที่จะเกิดขึ้นจริงได้จำเป็นต้องอาศัยงบประมาณเป็นสำคัญ ซึ่งส่วนหนึ่งนั้นอาจใช้วิธีการจ่ายเงินสมทบในส่วนของประกันสังคม และอีกส่วนหนึ่งอาจสนับสนุนโดยงบประมาณของรัฐที่มาจากประชาชนผู้เสียภาษีเพื่อตอบแทนกลับไปหาประชาชน

---

เชิงอรรถ

^[1] ในสนธิสัญญารวมชาติ (The Unification Treaty between the FRG and the GDR) ที่ทำขึ้นวันที่ 31 สิงหาคม พ.ศ. 2533 (ค.ศ. 1990) นั้น ในมาตรา 1 ของสนธิสัญญากำหนดให้ดำเนินการรวมชาติและใช้กฎหมายพื้นฐานของสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนีเป็นรัฐธรรมนูญภายหลังจากการรวมกันระหว่างสหพันธ์สาธารณรัฐเยอนมนีกับสาธารณรัฐประชาธิปไตยเยอรมนี โดยดำเนินการตามมาตรา 23 ของกฎหมายพื้นฐาน ซึ่งได้รับการเห็นชอบจากรัฐสภาของเยอรมนีตะวันตกและตะวันออกในวันที่ 3 ตุลาคม พ.ศ. 2533 (ค.ศ. 1990) ดู Henning Schacht, ‘Constitution of the Federal Republic of Germany’ (Federal Ministry of the Interior and Community) <https://www.bmi.bund.de/EN/topics/constitution/constitutional-issues/constitutional-issues.html> accessed 23 December 2021.

^[2] Ibid.

^[3] บุญศรี มีวงศ์อุโฆษ, กฎหมายมหาชนทางเศรษฐกิจเยอรมัน (สำนักพิมพ์นิติธรรม 2538) 97.

^[4] เพิ่งอ้าง 73.

^[5] Eberhard Schwark, ‘Wirtschaftsordnung und Sozialstaatsprinzip’ 1997 3 Deutsche Zeitschrift für Wirtschafts- und Insolvenzrecht 89, 89.

^[6] บุญศรี มีวงศ์อุโฆษ, เชิงอรรถที่ 3 98.

^[7] อเล็กซานเดอร์ เพทริง และคณะ, รัฐสวัสดิการกับสังคมประชาธิปไตย (กรพินธุ์ พัวพันสวัสดิ์ แปล, มูลนิธิฟรีดริค เอแบร์ท สำนักงานประเทศไทย 2562) 32.

^[8] SozialPolitik, ‘Das Sozialstaatsprinzip Sicherheit und Gerechtigkeit im Sozialstaat’ (SoziaPolitik) <https://www.sozialpolitik.com/das-sozialstaatprinzip> accessed 23 December 2021.

^[9] Ibid.

^[10] Ibid.

^[11] Ibid.

^[12] อเล็กซานเดอร์ เพทริง และคณะ, เชิงอรรถที่ 7 120.

^[13] เพิ่งอ้าง 32 – 33.

เผยแพร่ครั้งแรกเมื่อวันที่ 6 ธันวาคม 2564 บนเว็บไซต์ pridi.or.th

บริบทของการพัฒนากฎหมายแรงงานในประเทศไทยนั้น เริ่มต้นก่อรูปอย่างเป็นรูปเป็นร่างขึ้นในช่วงหลังปี 2475 เนื่องจากในเวลานั้นอาชีพของคนส่วนใหญ่เป็นข้าราชการและเกษตรกรเป็นส่วนใหญ่ อาชีพแรงงานยังเป็นอาชีพของคนส่วนน้อยในประเทศ^[1] และกลุ่มผู้ใช้แรงงานโดยส่วนมากนั้นเป็นคนต่างด้าวมากกว่า  

อย่างไรก็ตาม ภายหลังจากช่วงปี 2490 เป็นต้นมาการเติบโตของอุตสาหกรรมไทยเริ่มเพิ่มมากขึ้นจากนโยบายของรัฐบาลที่ต้องการฟื้นฟูเศรษฐกิจของประเทศภายหลังสงครามโลกครั้งที่ 2 และการเข้าแทนที่ของธุรกิจของประเทศตะวันตกที่เป็นคู่สงครามโดยธุรกิจคนไทย^[2] ทำให้เกิดการขยายตัวของเศรษฐกิจมากขึ้น^[3] ซึ่งทำให้จำนวนผู้ใช้แรงงานเพิ่มขึ้นด้วยเช่นกัน

ตลอดบริบทของการก่อตัวของกฎหมายแรงงานไทยนั้นจะเห็นได้ว่าการเกิดขึ้นของแรงงานไทยโดยส่วนใหญ่นั้นไม่ได้มีที่มาจากความตั้งใจของรัฐบาลโดยส่วนใหญ่ที่ต้องการให้เกิดกฎหมายแรงงานเพื่อคุ้มครองสิทธิของผู้ใช้แรงงานอย่างจริงจัง แต่โดยส่วนใหญ่แล้วเกิดขึ้นมาจากบริบทของการเมืองระหว่างประเทศ อุบัติเหตุครั้งใหญ่ที่ทำให้เกิดการสูญเสีย และการเรียกร้องให้เกิดการแก้ไขเปลี่ยนแปลงนโยบายทางกฎหมายของรัฐบาลโดยกลุ่มผู้ใช้แรงงานโดยเฉพาะในช่วงหลังเหตุการณ์ 14 ตุลาคม 2516^[4] 

แต่ขบวนการแรงงานไทยก็โดนแช่แข็งมาโดยตลอดรัฐบาลของคณะรัฐประหาร ซึ่งพยายามจะกดชนชั้นแรงงานไว้ให้อยู่ในสถานะที่ไม่อาจต่อรองได้เพื่อให้ยอมรับสภาพและเคยชินกับสภาวะที่ไม่มีสิทธิและเสรีภาพ เพื่อไม่ให้ลุกขึ้นมาต่อรองผลประโยชน์ทางการเมืองของตนเองได้ และในขณะเดียวกันสิ่งนี้ก็ช่วยอำนวยผลประโยชน์ให้กับกลุ่มทุนที่สนับสนุนรัฐบาลคณะรัฐประหารไว้^[5]

สภาพดังกล่าวสะท้อนให้เห็นปัญหาของการแก้ไขปัญหาด้านแรงงานของประเทศไทยว่า บรรดากฎหมายแรงงานทั้งหลายนั้นไม่ได้เกิดขึ้นจากความจริงใจต่อการแก้ไขปัญหาของรัฐบาล หากแต่เกิดจากการแก้ไขปัญหาสถานการณ์เฉพาะหน้า ซึ่งรวมไปถึงการแก้ไขปัญหาที่เกิดจากบริบทของการเมือง เช่น ในช่วงของรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงคราม ที่มีการผ่าน พ.ร.บ. แรงงาน พ.ศ. 2499 ออกมาเพื่อสร้างความนิยมทางการเมืองของตนเอง เป็นต้น หรือการแก้ไขปัญหาที่เกิดจากการกดดันทางการเมืองระหว่างประเทศ เช่น กรณีของประเทศไทยโดนสหภาพยุโรปให้ใบเหลือง IUU แก่ประเทศไทย เนื่องจากปล่อยให้มีการประมงผิดกฎหมาย ขาดการรายงาน และไร้การควบคุม (Illegal, Unreported and Unregulated Fishing) เป็นต้น ซึ่งทั้งสองสถานการณ์เป็นตัวอย่างของเหตุการณ์ที่ส่งผลให้เกิดการแก้ไขกฎหมายแรงงานไทย

ภายใต้บทความนี้ ผู้เขียนได้ลองนำเสนอความเคลื่อนไหวและพัฒนาการของกฎหมายแรงงานไทยผ่านเหตุการณ์สำคัญทางเศรษฐกิจ การเมือง และสังคมที่เป็นปัจจัยที่ส่งผลให้เกิดการแก้ไขและตรากฎหมายแรงงานไทย ซึ่งโดยส่วนใหญ่แล้วนั้นไม่ได้เกิดจากความตั้งใจของรัฐบาลที่จะแก้ปัญหาหรือต้องการยกระดับคุณภาพชีวิตแรงงาน

ตารางแสดงบริบททางการเมือง/เศรษฐกิจ/สังคมกับกฎหมายแรงงานไทย

รัฐบาล	ปี	กฎหมาย	บริบท/รายละเอียด
พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว	2471	ประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ บรรพ 3 ว่าด้วยเอกเทศสัญญา ลักษณะ 6 จ้างแรงงาน	การจัดทำประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ บรรพ 3 ว่าด้วยเอกเทศสัญญา ลักษณะ 6 จ้างแรงงานนั้นเกิดขึ้นพร้อมๆ กับการยกร่างประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ บรรพ 3 ลักษณะอื่นๆ ซึ่งรองรับการขยายตัวของกิจกรรมการค้าพาณิชย์ตามแนวทางตะวันตก
พระยามโนปกรณ์นิติธาดา	2475	พ.ร.บ. สำนักงานจัดหางาน และพ.ร.บ. จัดหางานประจำท้องถิ่น	เกิดปัญหาการว่างงานขึ้นมาโดยสืบเนื่องจากเศรษฐกิจตกต่ำ[6]
พันเอกพระยาพหลพลพยุหเสนา	2479	กฎหมายการสอบสวนภาวะกรรมกร	สอบสวนและรวบรวมข้อเท็จจริงเกี่ยวกับความเป็นอยู่ของกรรมกรเพื่อวางนโยบาย และออกกฎหมาย[7]
จอมพล ป. พิบูลสงคราม	2497	พ.ร.บ. ประกันสังคม พ.ศ. 2497	สหอาชีวะกรรมกรไทยได้เคลื่อนไหวออกมาเรียกร้อง[8]
	2499	พ.ร.บ. แรงงาน พ.ศ.2499	กฎหมายนี้ได้ถูกตราขึ้นมาอย่างน้อย 3 ปัจจัยสำคัญ ได้แก่ การถูกสันนิบาตชาติสอบถามถึงการมีกฎหมายแรงงานในการประชุมครั้งแรกขององค์การแรงงานระหว่างประเทศในฐานะผู้ร่วมก่อตั้งองค์การดังกล่าวเมื่อ พ.ศ. 2462[9] อีกทั้งยังมีการเคลื่อนไหวของสหอาชีวะกรรมกร และ กรรมกร 16 หน่วย เคลื่อนไหวกับรัฐบาลอย่างต่อเนื่อง[10] ในขณะเดียวกัน องค์กรที่รัฐบาลของจอมพล ป. ได้จัดตั้งเพื่อช่วงชิงองค์กรกรรมกรดั้งเดิม และสามารถควบคุมได้ ก็เปลี่ยนแปลงไปจนถึงขนาดไม่สามารถควบคุมได้อีก นอกจากนั้น ก็มีแรงจูงใจที่จะเอาใจกรรมกรเพื่อให้ได้รับการสนับสนุนในการเลือกตั้งในปี 2500[11]
		พ.ร.บ. สงเคราะห์อาชีพแก่คนไทย พ.ศ. 2499	มีการรุกรานจากชาวต่างชาติซึ่งมาทำงานหากินในประเทศไทยในขณะนั้นเป็นจำนวนมาก[12]
จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์	2501	ออกประกาศคณะรัฐประหารฉบับที่19 ลงวันที่ 31 ต.ค. 2501 ซึ่งยกเลิก พ.ร.บ.แรงงาน พ.ศ.2499	จอมพลสฤษดิ์ ธนรัชต์ทำการรัฐประหาร[13] และมองว่าการรวมกลุ่มของคนงานเป็นเครื่องมือยุยงส่งเสริมให้เกิดความร้าวฉาน และเป็นเครื่องมือให้ตัวแทนคอมมิวนิสต์ ซึ่งทำให้การประกอบอุตสาหกรรม และพาณิชยกรรมมีความระส่ำระส่าย อันเป็นภัยต่อความเจริญรุ่งเรืองของประเทศ[14] หากมีข้อพิพาท ก็ให้พนักงานเจ้าหน้าที่ซึ่งกระทรวงมหาดไทยแต่งตั้งเป็นผู้วินิจฉัย[15]
	2501 – 2502	ออกกฎหมายในรูปประกาศของกระทรวงมหาดไทยแทนที่ พ.ร.บ.แรงงาน พ.ศ.2499[16]	เพื่อแทนที่ พ.ร.บ.แรงงาน พ.ศ.2499 โดยประกอบด้วย…ประกาศเรื่องกำหนดเวลาทำงาน วันหยุดงานของลูกจ้าง การใช้แรงงานหญิงและเด็ก การจ่ายค่าจ้าง และการจัดให้มีสวัสดิการเพื่อสุขภาพอนามัยของลูกจ้างประกาศเรื่องหลักเกณฑ์ และวิธีการจ่ายเงินทดแทน ตลอดจนจำนวนเงินค่าทดแทนประกาศว่าด้วยโรค ซึ่งเกิดขึ้นเกี่ยวเนื่องจากการทำงาน ประกาศเรื่องกำหนดงานอันอาจเป็นภัยต่อสุขภาพและอนามัย หรือร่างกายของลูกจ้างและคนงาน ประกาศเรื่องวันหยุดงานประจำสัปดาห์
จอมพลถนอม กิตติขจร	2508	ตรา พ.ร.บ. กำหนดวิธีระงับข้อพิพาทแรงงาน[17]	สืบเนื่องจากได้มีการพิพาทแรงงานและการนัดหยุดงานเกิดขึ้นมาก[18]
	2511	ตรา พ.ร.บ.จัดหางานและคุ้มครองแรงงาน พ.ศ.2511	มาแทนที่ พ.ร.บ. ว่าด้วยสำนักจัดหางาน พ.ศ. 2475 และ พ.ร.บ. สำนักจัดหางานท้องถิ่น พ.ศ.2475[19]
	2512	พ.ร.บ.โรงงาน พ.ศ. 2512  แทนที่ พ.ร.บ.โรงงาน พ.ศ. 2482	มุ่งเน้นไปที่การกำหนดวิธีการก่อตั้งโรงงานและการคุ้มครองผู้ทำงานในโรงงาน[20]
จอมพลถนอม กิตติขจร (ปฏิวัติซ้อน)	2515	ออกประกาศคณะรัฐประหารฉบับที่103 ลงวันที่ 16 มีนาคม 2515 ซึ่งยกเลิกประกาศคณะรัฐประหารฉบับที่ 19 ลงวันที่ 31 ตุลาคม 2501และ พ.ร.บ.กำหนดวิธีระงับข้อพิพาทแรงงาน พ.ศ.2508	องค์กรแรงงานระหว่างประเทศและขบวนการแรงงานสากลได้กดดันรัฐบาลไทยจากการปล่อยให้เกิดการกดขี่แรงงานมาเป็นระยะยาวนานในช่วงการปกครองโดยจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ อีกทั้งเป็นความพยายามรักษาแรงงานให้ยังอยู่ในระบบเศรษฐกิจ[21] โดยนอกจากจะยกเลิกประกาศคณะรัฐประหารดังกล่าวแล้ว ก็ให้อำนาจกระทรวงมหาดไทยออกประกาศกระทรวงมหาดไทย เรื่องการแรงงานสัมพันธ์ โดยนาหลักการแรงงานสัมพันธ์ในพ.ร.บ. แรงงาน พ.ศ.2499 มาใช้อีก แต่ปรับปรุงให้เหมาะสมยิ่งขึ้น ให้สิทธิลูกจ้างจัดตั้งองค์กรของตนขึ้นได้ แต่เรียกว่า สมาคมลูกจ้าง[22]นอกจากนั้น ยังมีประกาศคณะรัฐประหารฉบับที่ 322 ลงวันที่ 13 ธันวาคม 2515 ซึ่งได้กำหนดหลักเกณฑ์และขอบเขตการทำงานของคนต่างด้าวที่ทำงานในประเทศไทยออกบังคับใช้โรงงาน[23]
		ปรับอัตราค่าจ้างขั้นต่ำจากวันละ 12 บาทเป็นวันละ 16 บาท	ผลจากการอ้างว่าประกาศคณะรัฐประหารฉบับที่ 103 เป็นกฎหมายที่มีขอบเขตกว้างที่สุด และมีข้อบัญญัติใหม่ 2 เรื่อง ได้แก่ ค่าจ้างขั้นต่ำ และการก่อตั้งเงินทุนค่าทดแทน
สัญญา  ธรรมศักดิ์	2517	ปรับอัตราค่าจ้างขั้นต่ำจากวันละ 16 บาทเป็น วันละ 20 บาท	วันที่ 10 ถึง 14 มิถุนายน พ.ศ. 2517 กรรมกรโรงงานทอผ้านับหมื่นคนภายใต้การนำของสมาคมลูกจ้างอุตสาหกรรมสิ่งทอสมุทรปราการและสมุทรสาครได้มาชุมนุมกันที่ท้องสนามหลวง[24]
	2518	ตรา พ.ร.บ.แรงงานสัมพันธ์ พ.ศ.2518	คาดว่าเป็นผลจากการต่อสู้ของกรรมกรไทยในช่วงปีที่ผ่านมาที่แสดงให้เห็นถึงพลังของกรรมกรต่อรัฐบาลสัญญา ธรรมศักดิ์ และเริ่มทวีความรุนแรงมากขึ้นเรื่อย ๆ[25]
	2517 – 2518	ค่าจ้างและสวัสดิการของพนักงานรัฐสวัสดิการเริ่มดีขึ้น	สมาคมลูกจ้างต่าง ๆ มีการประท้วงขอปรับเงินเดือนและปรับปรุงสวัสดิการ ตลอดจนต่อต้าน การคอรัปชั่นของผู้บริหารในรัฐวิสาหกิจ (จะส่งผลต่อการต่อสู้ของกลุ่มสหภาพแรงงานรัฐวิสาหกิจสัมพันธ์ในช่วงปี 2531-2533 ให้มีความโดดเดี่ยว)
คณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน  (สงัด ชลออยู่)	2519	ออกคำสั่งคณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน ฉบับที่ 46 ลงวันที่ 21 ตุลาคม 2519 เข้ามาแก้ไข พ.ร.บ.แรงงานสัมพันธ์ พ.ศ.2518	– การต่อสู้ระหว่างขบวนการสามประสานต่อรัฐกับกลุ่มทุน จนพยายามตีกรอบขบวนการแรงงานในประเทศไทยให้กลายเป็นขบวนการสหภาพแรงงานของแรงงานในระบบ และค่อยสกัดกั้นผู้คนอื่นๆ ให้พ้นจากขบวนการแรงงาน[26] – กำหนดให้องค์การแรงงานระดับชาติต้องจดทะเบียน และมีวัตถุประสงค์ที่จำกัด[27]
		การออกกฎหมาย เพื่อจำกัดเสรีภาพในการนัดหยุดงาน	คาดว่า เป็นผลจากการที่รัฐต้องการสกัดกั้นพลังงานของขบวนการสามประสานที่กำลังมีอิทธิพลต่อการต่อสู้กับนายจ้าง และรัฐบาล โดยการออกกฎหมายดังกล่าวจะประกอบด้วยดังนี้ – ประกาศกระทรวงมหาดไทย เรื่องห้ามนัดหยุดงาน และห้ามปิดงาน 8 ตุลาคม 2519- กฎกระทรวง ฉบับที่ 2 ลงวันที่ 20 ตุลาคม 2519 (ตาม พ.ร.บ. แรงงานสัมพันธ์) – คำสั่งคณะปฏิรูปการปกครองแผ่นดิน ฉบับที่ 4 ลงวันที่ 6 ตุลาคม 2519[28]
พลเอกเกรียงศักดิ์  ชมะนันทน์	2521	ตรา พ.ร.บ.การทำงานของคนต่างด้าว พ.ศ.2521	สถานการณ์ทางการเมืองทั่วไปได้มีผู้อพยพลี้ภัยสงครามเข้ามาอยู่ในประเทศไทยเป็นจำนวนมาก[29]
	2522	ตรา พ.ร.บ.จัดตั้งศาลแรงงานและวิธีพิจารณาคดีแรงงาน พ.ศ. 2522	ในช่วงต้นทศวรรษที่ 2503 มีการพัฒนาอุตสาหกรรมอย่างจริงจัง และทำให้รัฐเลือกที่จะไม่ประนีประนอมกับแรงงาน เพื่อสร้างโอกาสในการใช้แรงงานของทุน แต่มาตรการเริ่มเสื่อมถอย และเกี่ยวข้องกับความชอบธรรมของรัฐ จึงทำให้เริ่มกระบวนการดึงการต่อสู้ของแรงงานเข้ามาอยู่ในกรอบของกฎหมาย โดยเฉพาะระบบไตรภาคี ซึ่งก็มีศาลแรงงานเป็นหนึ่งในนั้น อันทำให้การต่อสู้อยู่ในกรอบที่รัฐวางขอบเขต และสร้างความสะดวกแก่รัฐ และทุนที่จะทำให้ความขัดแย้งยุติด้วยกระบวนการไกล่เกลี่ย [30]
	2522	การตรา พ.ร.บ. การท่าอากาศยานแห่งประเทศไทย พ.ศ. 2522 ซึ่งจะมีมาตรา 6 กำหนดไม่ให้อยู่ภายใต้บังคับของกฎหมายว่าด้วยคุ้มครองแรงงาน และว่าด้วยแรงงานสัมพันธ์	คาดว่า รัฐบาลเล็งเห็นถึงพลังต่อรองที่กำลังเริ่มเข้มแข็ง ของแรงงานรัฐวิสาหกิจสัมพันธ์
	2523	กลุ่มนักบริหารงานบุคคล กอ.รมน. รุ่นที่ 1 ถึง 4 เสนอต่อรัฐบาลให้แยกพนักงานรัฐวิสาหกิจออกจาก พ.ร.บ. แรงงานสัมพันธ์ พ.ศ. 2518	เช่นเดียวกันกับการตรา พ.ร.บ. การท่าอากาศยานแห่งประเทศไทย พ.ศ. 2522
ธานินทร์ กรัยวิเชียร –  พลเอกเกรียงศักดิ์  ชมะนันทน์ –  พลเอกเปรม ติณสูลานนท์	2520 – 2523	การปรับค่าจ้างขั้นต่ำจาก 28 เป็นวันละ 35 บาท 45 บาท และ 54 บาทตามลำดับ	การปรับค่าจ้างเหล่านี้ล้วนเกิดจากการเคลื่อนไหวของสหภาพแรงงาน และได้ทำข้อเรียกร้องต่อรัฐบาล เพราะรัฐบาลยุคธานินทร์ กรัยวิเชียรในแรกเริ่ม เพิ่มค่าจ้างขั้นต่ำขึ้นมาเพียง 3 บาท และไม่มีทีท่าจะปรับเพิ่มขึ้นอีก โดยคณะกรรมการค่าจ้างต่างก็ลงมติปรับค่าจ้างให้ต่ำกว่าข้อเสนอของสหภาพแรงงานทั้งสิ้น[31]
พลเอกเปรม  ติณสูลานนท์	2524	มติคณะรัฐมนตรี 15 กันยายน 2524	ผลจากการสังเกตว่าสหภาพแรงงานในรัฐวิสาหกิจมีการวมตัวเข้มแข็งจนสามารถเรียกร้องเรื่องค่าจ้าง และสวัสดิการ โดยเดิมที ก็จะมีความอิสระในการตกลงกับฝ่ายบริหารของรัฐวิสาหกิจ จึงออกกฎห้ามรัฐวิสาหกิจทำการปรับปรุงอัตราค่าจ้าง เงินเดือน ค่าครองชีพ หรือสวัสดิการอื่นใดที่อาจคิดเป็นตัวเงินได้ เว้นแต่จะได้รับอนุมัติจากคณะรัฐมนตรี[32]
	2528	พ.ร.บ. จัดหางานและคุ้มครองคนหางาน พ.ศ. 2528	–
	2530	พ.ร.บ. กองทุนสำรองเลี้ยงชีพ พ.ศ. 2530	–
พลเอกชาติชาย ชุณหะวัณ	2533	ตรา พ.ร.บ.ประกันสังคม พ.ศ.2533	นักศึกษาได้มาร่วมชุมนุมสนับสนุนคนงาน ซึ่งมีองค์กรแรงงานที่นำการเคลื่อนไหว คือ สภาองค์การลูก จ้าง สมาพันธ์แรงงานแห่งประเทศไทย กลุ่มสหภาพแรงงานภาคเอกชน 3 กลุ่มย่าน และกลุ่มสหภาพแรงงานรัฐวิสาหกิจสัมพันธ์[33]
คณะรักษาความสงบเรียบร้อยแห่งชาติ (หัวหน้าคณะ: สุนทร คงสมพงษ์)และอานันท์  ปันยารชุน	2534	ประกาศคณะรักษาความสงบเรียบร้อยแห่งชาติ ฉบับที่ 54 ลงวันที่ 28 กุมภาพันธ์ 2534 เข้ามาแก้ไข พ.ร.บ.แรงงานสัมพันธ์ พ.ศ.2518	การรัฐประหารของคณะ รสช. พยายามจำกัด กีดกันคนอื่นๆ ไม่ให้สามารถเข้าเป็นที่ปรึกษาแก่สหภาพแรงงานในการเจรจาต่อรองได้อย่างเสรี ผู้ที่จะให้คำปรึกษาได้จะต้องได้รับการจดทะเบียนจากอธิบดีกรมแรงงานเท่านั้น[34]
	2534	พ.ร.บ. แรงงานสัมพันธ์ (ฉบับที่ 2) พ.ศ.2534	เรียนรู้จากบทเรียนในช่วง 2531 – 2533 กลุ่มสหภาพแรงงานรัฐวิสาหกิจสัมพันธ์พยายามขับเคลื่อนประเด็นพนักงานรัฐวิสาหกิจ ทั้งการปรับโครงสร้างเงินเดือน และต่อต้านการแปรรูปรัฐวิสาหกิจ แต่ไม่สำเร็จจากการเคลื่อนไหวที่โดดเดี่ยว และภาพพจน์การต่อสู้เพื่อประโยชน์ของตัวจนดูหมดความชอบธรรมในสายตาประชาชน และกลายเป็นเป้าหมายในการสร้างความชอบธรรมให้แก่การรัฐประหาร โดยให้สภานิติบัญญัติแห่งชาติที่ได้รับการแต่งตั้งจากคณะรักษาความสงบเรียบร้อยแห่งชาติ (รสช.) ออกกฎหมาย[35]  ทำให้แยกพนักงานรัฐวิสาหกิจออกจากพ.ร.บ. แรงงานสัมพันธ์ พ.ศ.2518[36] แยกสลายขบวนการแรงงานภาครัฐวิสาหกิจกับเอกชน
ชวน หลีกภัย	2537	พ.ร.บ. เงินทดแทน พ.ศ. 2537	เกิดกระแสการขับเคลื่อนกฎหมายเพื่อประชาชนจาก การเคลื่อนไหวของภาคประชาสังคม ซึ่งเป็นไปบนบรรยากาศแห่งการตื่นตัวทางประชาธิปไตยอย่างเข้มข้น ภายหลังจากเหตุการณ์พฤษภาทมิฬ โดยรัฐบาลก็นำไปขับเคลื่อนด้วย  โดยอ้างถึงความต้องการปรับปรุงกฎหมายฉบับเก่า[37]
	2541	พ.ร.บ. คุ้มครองแรงงาน พ.ศ. 2541	–
	2543	พ.ร.บ. แรงงานรัฐวิสาหกิจสัมพันธ์ พ.ศ. 2543	–
ทักษิณ ชินวัตร	2544	ออกพ.ร.บ. แรงงานสัมพันธ์ (ฉบับที่ 3) พ.ศ.2544	เพื่อกำหนดให้สหพันธ์แรงงานรัฐวิสาหกิจตาม พ.ร.บ.แรงงานรัฐวิสาหกิจสัมพันธ์ พ.ศ.2543 สามารถเข้าเป็นสมาชิกของสภาองค์การลูกจ้างตาม พ.ร.บ.แรงงานสัมพันธ์พ.ศ.2518[38]
	2546	ระเบียบกรมการจัดหางานว่าด้วยการส่งเสริมงานที่รับไปทำที่บ้าน พ.ศ.2546	ไม่ได้ให้ความคุ้มครองในด้านกฎหมายแรงงานแก่ผู้รับงานไปทำที่บ้าน เพราะจะให้ความสำคัญกับการส่งเสริมการรับงานไปทำที่บ้านให้มีขึ้นอย่างเป็นทางการ แต่จะมีบทบัญญัติเกี่ยวกับการจดทะเบียนกลุ่มผู้รับงานไปทำที่บ้าน เพื่อส่งเสริมการรับงานไปทำที่บ้าน และเสริมสร้างการรวมกลุ่มผู้รับงานไปทำที่บ้านให้เข้มแข็ง[39]
อภิสิทธิ์  เวชชาชีวะ	2552	มติคณะรัฐมนตรี วันที่ 24 พฤศจิกายน 2552 ที่เห็นชอบตามมติคณะกรรมการแรงงงาน รัฐวิสาหกิจสัมพันธ์ในการประชุม ครั้งที่ 7/2552	การให้พนักงานรัฐวิสาหกิจ และลูกจ้างชั่วคราวของรัฐวิสาหกิจที่มีเงินเดือน 15,000 บาท ได้รับค่าครองชีพชั่วคราวเดือนละ 2,000 บาท เป็นะระยะเวลา 6 เดือน[40]
	2553	พ.ร.บ. คุ้มครองผู้รับงานไปทำที่บ้าน พ.ศ. 2553	เกิดจากการขับเคลื่อนของโฮมเนท ประเทศไทย และเครือข่ายแรงงานนอกระบบ โดยร่วมกับองค์กรอื่นๆ มาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2541 โดยมีการจัดทำร่างพ.ร.บ. ส่งเสริมพัฒนาและคุ้มครองผู้รับงานไปทำที่บ้าน พ.ศ. …. โดยเป็นการนำเสนอคู่ขนานไปกับร่างกฎหมายเกี่ยวกับผู้รับงานไปทำที่บ้าน ฉบับกระทรวงแรงงาน[41] (และเข้าใจว่าร่างฉบับกระทรวงแรงงานได้รับเลือก)
	2554	พ.ร.บ. ความปลอดภัย อาชีวอนามัย และสภาพแวดล้อมในการทำงาน พ.ศ. 2554	มีที่มาจากเหตุเพลิงไหม้โรงงานเคเดอร์ ใน 10 พฤษภาคม พ.ศ. 2536 ซึ่งเกิดจากการก่อสร้างที่ไม่ได้ตามมาตรฐานโรงงานอุตสาหกรรม และไม่มีการซักซ้อมการรับมือกับอัคคีภัยให้แก่พนักงาน อันทำให้ขบวนการแรงงานได้มีความพยายามในการที่จะเรียกร้องให้มีกฎหมาย และรัฐบาลก็เริ่มมีนโยบาบเกี่ยวกับความปลอดภัยของแรงงาน[42]
	2555	ระเบียบกระทรวงการคลัง ว่าด้วยการเบิกจ่ายเงินเพิ่มการครองชีพชั่วคราวของข้าราชการ และลูกจ้างประจำของส่วนราชการ (ฉบับที่ 5) พ.ศ. 2555	การขยับฐานเงินเดือน และค่าครองชีพขั้นต่ำของข้าราชการ พนักงานราชการ  และลูกจ้างชั่วคราวให้รวมถึง 15,000 บาท เป็นผลจากกระบวนการหาเสียงที่พยายามให้คนสนใจที่นโยบายมากกว่าตัวบุคคล[43]
	2555	ประกาศคณะกรรมการบริหารพนักงานราชการ เรื่อง ค่าตอบแทนของพนักงานราชการ (ฉบับที่ 4) พ.ศ. 2555	–
	2555	หนังสือกระทรวงการคลัง ที่ กค 0428/ว 12 ออกในวันที่ 25 มกราคม พ.ศ. 2555	–
ยิ่งลักษณ์ ชินวัตร	2555	กฎกระทรวง ฉบับที่ 14 (พ.ศ. 2555) ออกตามความในพ.ร.บ. คุ้มครองแรงงาน พ.ศ. 2541 (ลูกจ้างที่ทำงานเกี่ยวกับงานบ้าน)	เกิดจากการเคลื่อนไหวของมาลี สอบเหล็ก ประธานกลุ่มลูกจ้างทำงานบ้านในประเทศไทย และสมาชิกเพื่อนร่วมอาชีพกว่า 300 ชีวิต เรียกร้องให้กระทรวงมีมาตรการคุ้มครองผู้ประกอบอาชีพในบ้าน[44]
	2555 – 2556	ประกาศคณะกรรมการค่าจ้าง เรื่อง อัตราค่าจ้างขั้นต่ำ (ฉบับที่ 7) และประกาศคณะกรรมการค่าจ้าง เรื่อง อัตราค่าจ้างขั้นต่ำ (ฉบับที่ 8)	การขยับอัตราค่าจ้างขั้นต่ำให้เป็น 300 บาทใน 70 จังหวัด และทั่วประเทศตามลำดับ เป็นผลจากกระบวนการหาเสียงที่พยายามให้คนสนใจที่นโยบายมากกว่าตัวบุคคล[45]
พลเอกประยุทธ์ จันทร์โอชา (1)	2557	กฎกระทรวงคุ้มครองแรงงานในงานประมงทะเล พ.ศ. 2557	ต้องการเตรียมตัวในการปฏิบัติตามให้สอดคล้องกับ กฎระเบียบ IUU[46]
	2558	พ.ร.บ. แรงงานทางทะเล พ.ศ. 2558	ออกกฎหมายเพื่อแก้ปัญหาเกี่ยวกับการที่สำนักงานเพื่อการติดตามและการต่อสู้กับการค้ามนุษย์ กระทรวงต่างประเทศ สหรัฐอเมริกา ได้เผยแพร่รายงานสถานการณ์การค้ามนุษย์ (TIP) ประจำปี 2557 ให้ไทยอยู่ในกลุ่ม Tier 3 และการป้องกัน ยับยั้งและขจัดการทำประมงที่ผิดกฎหมาย ขาดการรายงาน และไร้การควบคุม ซึ่งยังไม่สอดคล้องกับกฎระเบียบ IUU ของสหภาพยุโรป จนทำให้ประเทศไทยติดใบเหลืองจากสหภาพยุโรปในวันที่ 29 เมษายน พ.ศ. 2558[47]
	2559	พระราชกำหนดการนาคนต่างด้าวมาทางานกับนายจ้างในประเทศ พ.ศ. 2559	หากพิจารณาหมายเหตุท้ายพ.ร.บ. ที่กล่าวไว้ส่วนหนึ่งว่า “เพื่อให้มาตรฐานในการทำงานของแรงงานต่างด้าวของประเทศไทย มีความสอดคล้องกับมาตรฐานสากล เป็นที่ยอมรับของนานาประเทศ” ก็น่าจะมีความนัยเดียวกันว่า ออกกฎหมายเพื่อแก้ปัญหาการถูกจัดอันดับในกลุ่ม Tier 3 ตามรายงานสถานการณ์การค้ามนุษย์ (TIP) และการติดใบเหลืองตามกฎระเบียบ IUU
	2557 – 2561	กฎกระทรวง คุ้มครองแรงงานในงานประมงทะเล พ.ศ. 2557 และกฎกระทรวง คุ้มครองแรงงานในงานประมงทะเล (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2561 (ออกตามพ.ร.บ. คุ้มครองแรงงาน พ.ศ. 2541)	ออกกฎหมายเพื่อแก้ปัญหาเกี่ยวกับการที่สำนักงานเพื่อการติดตามและการต่อสู้กับการค้ามนุษย์ กระทรวงต่างประเทศ สหรัฐอเมริกา ได้เผยแพร่รายงานสถานการณ์การค้ามนุษย์ (TIP) ประจำปี 2557 ให้ไทยอยู่ในกลุ่ม Tier 3 และการป้องกัน ยับยั้งและขจัดการทำประมงที่ผิดกฎหมาย ขาดการรายงาน และไร้การควบคุม ซึ่งยังไม่สอดคล้องกับกฎระเบียบ IUU ของสหภาพยุโรป จนทำให้ประเทศไทยติดใบเหลืองจากสหภาพยุโรปในวันที่ 29 เมษายน พ.ศ. 2558[48]
	2562	พ.ร.บ. คุ้มครองแรงงานในงานประมง พ.ศ. 2562	ออกกฎหมายเพื่อแก้ปัญหาเกี่ยวกับการป้องกัน ยับยั้งและขจัดการทำประมงที่ผิดกฎหมาย ขาดการรายงาน และไร้การควบคุม ซึ่งยังไม่สอดคล้องกับกฎระเบียบ IUU ของสหภาพยุโรป จนทำให้ประเทศไทยติดใบเหลืองจากสหภาพยุโรปในวันที่ 29 เมษายน พ.ศ. 2558[49] โดยแม้ว่าจะมีการปลดใบเหลืองแล้ว ก็มีการเตือนอยู่ว่าจะต้องส่งเสริมสิทธิแรงงานต่อไป มิฉะนั้นจะกลับไปติดใบเหลืองอีก[50] และการปฏิบัติตามพันธกรณีตาม C188[51]
	2562	พระราชกำหนด แก้ไขเพิ่มเติม พ.ร.บ. ป้องกันและปราบปรามการค้ามนุษย์ พ.ศ. 2551 พ.ศ. 2562 (แรงงานบังคับ)	เป็นหลักฐานให้สหรัฐอเมริกาเห็นว่าประเทศไทยยังอยู่ในระดับ “ไม่ได้ปฏิบัติตามมาตรฐานขั้นต่ำอย่างเต็มที่ในการขจัดปัญหาการค้ามนุษย์ แต่มีความพยายามอย่างมีนัยสำคัญในการดำเนินการดังกล่าว” หรือ Tier 2[52] และไม่ให้กลับไปสู่กลุ่ม Tier 3 ซึ่งเคยถูกจัดไว้ในรายงานสถานการณ์การค้ามนุษย์ (TIP) ประจำปี 2557 ประกอบกับการอนุวัติการให้เป็นไปพิธีสาร ค.ศ. 2014 ส่วนเสริมอนุสัญญาองค์การแรงงานระหว่างประเทศ ฉบับที่ 29 ว่าด้วยแรงงานบังคับ ค.ศ. 1930[53]

การศึกษาในครั้งนี้เป็นเพียงตัวอย่างเบื้องต้นของภาพสะท้อนความเปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ การเมือง และสังคมที่เป็นปัจจัยที่ส่งผลให้เกิดการแก้ไขและตรากฎหมายแรงงานไทย ปัญหาสำคัญเกี่ยวกับแรงงานนั้นยังมีอีกเป็นจำนวนมากที่ยังไม่ได้รับการแก้ไข โดยเฉพาะเมื่อบริบทของแรงงานไทยเปลี่ยนแปลงไป

หมายเหตุ กฤษณัย ราชพิบูลย์ และหัตถพงษ์ หิรัญรัตน์ ผู้ช่วยค้นคว้าและเรียบเรียงเนื้อหา

---

เชิงอรรถ

^[1] เขมภัทร ทฤษฎิคุณ, ‘การเคลื่อนไหวสิทธิแรงงานไทยในเดือนตุลา’ (สถาบันปรีดี พนมยงค์, 8 ตุลาคม 2564) <https://pridi.or.th/th/content/2021/10/854> สืบค้นเมื่อ 7 ตุลาคม 2564.

^[2] เพิ่งอ้าง.

^[3] ข้อสังเกตประการหนึ่งการเพิ่มขึ้นของแรงงานสัญชาติไทยอาจจะเป็นผลกระทบมาจากการใช้นโยบายเศรษฐกิจแบบชาตินิยมกีดกันแรงงานต่างด้าวโดยเฉพาะในช่วงรัฐบาลจอมพล ป. พิบูลสงครามช่วงแรก อย่างไรก็ตาม ประเด็นดังกล่าวยังไม่ได้รับการศึกษาโดยละเอียดภายใต้บทความนี้.

^[4] เขมภัทร ทฤษฎิคุณ, (เชิงอรรถที่ 1).

^[5] เขมภัทร ทฤษฎิคุณ, ‘6 ตุลา ชนวนสำคัญของการหยุดยั้งการเติบโตของขบวนการสิทธิแรงงาน’ (สถาบันปรีดี พนมยงค์, 27 กันยายน 2564) <https://pridi.or.th/th/content/2021/09/845> สืบค้นเมื่อ 25 ตุลาคม 2564.

^[6] วีรนันท์ ฮวดศรี, 2558, ‘วิวัฒนาการกฎหมายแรงงานไทย’ (Blogzine, 1 กุมภาพันธ์ 2556) <https://blogazine.pub/blogs/iskra/post/3946> สืบค้นเมื่อ 28 กันยายน 2564; มูลนิธิอารมณ์ พงศ์พงัน, ประวัติศาสตร์ขบวนการแรงงานไทย (พิมพ์ตุลา 2533) 35.

^[7] เพิ่งอ้าง 35.

^[8] เพิ่งอ้าง 42.

^[9] บุษยรัตน์ กาญจนดิษฐ์, ‘รายงานวิจัยฉบับสมบูรณ์ เรื่อง “แม้มีสิทธิ (ตามกฎหมาย) แต่เข้าไม่ถึงสิทธิ (ตามความเป็นจริง)”: กรณีศึกษาสิทธิในการรวมตัวเป็นสหภาพแรงงานและเจรจาต่อรองตามพ.ร.บ. แรงงานสัมพันธ์ พ.ศ.2518’ (สำนักวิจัยและพัฒนา สถาบันพระปกเกล้า 2559) 9 และ 45; มูลนิธิอารมณ์ พงศ์พงัน, (เชิงอรรถที่ 6) 32.

^[10] นภาพร อติวานิชยพงศ์, สหภาพแรงงานไทย ที่เป็นขบวนการเคลื่อนไหวทางสังคม Thai Unionism as a Social Movement (มูลนิธิฟรีดริค เอแบร์ท 2561) 33-34; เพิ่งอ้าง 51 – 52.

^[11] เพิ่งอ้าง 26–27 และ 43–54; ศรัณย์ จงรักษ์, ‘การให้และกีดกันสิทธิของผู้ใช้แรงงานโดยพระราชบัญญัติเงินทดแทน พ.ศ. 2537’ (วิทยานิพนธ์ นิติศาสตรมหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยเชียงใหม่ 2560) 97 – 98.

^[12] ธีระ ศรีธรรมรักษ์, กฎหมายแรงงาน (สำนักพิมพ์มหาวิทยาลัยรามคำแหง 2547) <http://old-book.ru.ac.th/e-book/l/LW401(47)/lw401(47)-1-1.pdf> สืบค้นเมื่อ 29 กันยายน 2564, 8.

^[13] วีรนันท์ ฮวดศรี, (เชิงอรรถที่ 6).

^[14] มูลนิธิอารมณ์ พงศ์พงัน, (เชิงอรรถที่ 6) 66.

^[15] บุษยรัตน์ กาญจนดิษฐ์, (เชิงอรรถที่ 9) 45.

^[16] มูลนิธิอารมณ์ พงศ์พงัน, (เชิงอรรถที่ 6) 67.

^[17] วีรนันท์ ฮวดศรี, (เชิงอรรถที่ 6).

^[18] บุษยรัตน์ กาญจนดิษฐ์, (เชิงอรรถที่ 9) 45.

^[19] วีรนันท์ ฮวดศรี, (เชิงอรรถที่ 6).

^[20] เพิ่งอ้าง.

^[21] นภาพร อติวานิชยพงศ์, (เชิงอรรถที่ 10) 35; ศรัณย์ จงรักษ์, (เชิงอรรถที่ 11) 100 – 106.

^[22] บุษยรัตน์ กาญจนดิษฐ์, (เชิงอรรถที่ 9) 45.

^[23] วีรนันท์ ฮวดศรี, (เชิงอรรถที่ 6).

^[24] นภาพร อติวานิชยพงศ์, (เชิงอรรถที่ 10) 78.

^[25] มูลนิธิอารมณ์ พงศ์พงัน, (เชิงอรรถที่ 6) 79.

^[26] ศักดินา ฉัตรกุล ณ อยุธยา, (เชิงอรรถที่ 20).

^[27] มูลนิธิอารมณ์ พงศ์พงัน, (เชิงอรรถที่ 6) 119.

^[28] เพิ่งอ้าง 114–119.

^[29] วีรนันท์ ฮวดศรี, (เชิงอรรถที่ 6).

^[30] บุษยรัตน์ กาญจนดิษฐ์, (เชิงอรรถที่ 9) 14.

^[31] มูลนิธิอารมณ์ พงศ์พงัน, (เชิงอรรถที่ 6) 137.

^[32] มูลนิธิอารมณ์ พงศ์พงัน, (เชิงอรรถที่ 6) 120.

^[33] นภาพร อติวานิชยพงศ์, (เชิงอรรถที่ 6) 42.

^[34] ศักดินา ฉัตรกุล ณ อยุธยา, (เชิงอรรถที่ 16).

^[35] นภาพร อติวานิชยพงศ์, (เชิงอรรถที่ 6) 42-43.

^[36] บุษยรัตน์ กาญจนดิษฐ์, (เชิงอรรถที่ 5) 46.

^[37] ศรัณย์ จงรักษ์, (เชิงอรรถที่ 11) 110 – 112.

^[38] บุษยรัตน์ กาญจนดิษฐ์, (เชิงอรรถที่ 5) 46

^[39] ชญานี กลีบบัว, ‘การรับงานไปทำที่บ้าน’ (วิทยานิพนธ์ นิติศาสตร์มหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์ 2558) 37–38 และ 44.

^[40] การจ่ายเงินเพิ่มการครองชีพชั่วคราวของพนักงานและลูกจ้างรัฐวิสาหกิจ (เข้าถึงเมื่อวันที่ 30 พฤศจิกายน 2564) <https://www.ryt9.com/s/cabt/756092>; โปรดดู สำนักเลขาธิการคณะรัฐมนตรี, ค้นหาข้อมูลมติคณะรัฐมนตรี (เข้าถึงเมื่อวันที่ 30 พฤศจิกายน 2564)  <https://resolution.soc.go.th/?page_id=74&find_word=%E0%B8%A3%E0%B8%B1%E0%B8%90%E0%B8%A7%E0%B8%B4%E0%B8%AA%E0%B8%B2%E0%B8%AB%E0%B8%81%E0%B8%B4%E0%B8%88&start_date=24%2F11%2F2552&end_date=24%2F11%2F2552&book_number=&page_no=1>

^[41] ชฤทธิ์ มีสิทธิ์ และพูลทรัพย์ สวนเมือง ตุลาพันธุ์, ผู้รับงานไปทำที่บ้านในประเทศไทย: สิทธิและการรณรงค์นโยบาย (มูลนิธิฟรีดริค เอแบร์ท 2549) 27–32.

^[42] นักสื่อสารแรงงาน, ‘ขบวนการแรงงานร่วมจัดรำลึก 28 ปีกรณีไฟไหม้โรงงานเคเดอร์เสียชีวิต 188 ราย’ (Voicelabour, 10 พฤษภาคม 2564) <https://voicelabour.org/ขบวนการแรงงานร่วมจัดรำ/> สืบค้นเมื่อ 28 กันยายน 2564; และศูนย์ความปลอดภัย อาชีวอนามัยและสิ่งแวดล้อม จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, ‘10 พฤษภาคม วันความปลอดภัยในการทำงานแห่งชาติ’ (ศูนย์ความปลอดภัย อาชีวอนามัยและสิ่งแวดล้อม, 10 พฤษภาคม 2562) <https://www.shecu.chula.ac.th/home/content.asp?Cnt=216> สืบค้นเมื่อ 28 กันยายน 2564.

^[43] มติชน, ‘เพื่อไทยไม่หวั่น พปชร. ชูนโยบายขึ้นค่าแรง เพราะเคยทำได้ผลมาแล้ว 17 ปีก่อน’ (มติชนออนไลน์, วันที่ 14 มีนาคม 2562) <https://www.matichon.co.th/politics/news_1405733> สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564.

^[44] วศินี พบูประภาพ, ‘Opinion | สิทธิในการเข้าร่วมสหภาพ : ทางออกปัญหาการค้ามนุษย์ในแรงงานข้ามชาติ-แรงงานนอกระบบ’ (Workpoint, 30 ตุลาคม 2562) <https://workpointtoday.com/trade-union-human-trafficking/> สืบค้นเมื่อ 29 กันยายน 2564.

^[45] มติชน, (เชิงอรรถที่ 43).

^[46] สุภางค์ จันทวานิช และคณะ, ‘รายงานผลการศึกษาวิจัยเพื่อพัฒนานโยบายแก้ไขปัญหาการทาประมงผิดกฎหมายขาดการรายงานและไร้การควบคุม การค้ามนุษย์และแรงงานบังคับ พ.ศ. 2559’ (เสนอต่อสำนักงานคณะกรรมการวิจัยแห่งชาติและจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย 2559), 33 – 34; ชุลีรัตน์ ทองทิพย์, ‘การคุ้มครองแรงงานในงานประมงของไทยในกรอบการเจรจาทวิภาคีไทย-สหภาพยุโรป ช่วงปี พ.ศ. 2558 – พฤษภาคม 2563‘ (รายงานการศึกษาส่วนบุคคล หลักสูตรนักบริหารการทูต รุ่นที่ 12 ปี 2563 สถาบันการต่างประเทศเทวะวงศ์วโรปการ กระทรวงการต่างประเทศ 2563) 2-4 และ 15-16; และ โสรญา พิกุลหอม, ‘อนาคตของแรงงานประมงไทยภายใต้อนุสัญญาฉบับที่ 188 ว่าด้วยการทำงานในภาคการประมง พ.ศ. 2550’ (รัฐสภาไทย, กุมภาพันธ์ 2562) <https://www.parliament.go.th/ewtadmin/ewt/parliament_parcy/ewt_dl_link.php?nid=54525&filename=house2558>, 1–2.

^[47] ชุลีรัตน์ ทองทิพย์, เพิ่งอ้าง 1-2.

^[48] เพิ่งอ้าง 1-2.

^[49] เพิ่งอ้าง 15-16; และ กองบรรณาธิการ, 2563, ‘สิทธิประมงไทย ไม่เคย New Normal’ (Way Magazine, 14 กรกฏาคม 2563) <https://waymagazine.org/cso-coalition-2020/> สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564.

^[50] วศินี พบูประภาพ, (เชิงอรรถที่ 44).

^[51] พระราชกำหนดแก้ไขเพิ่มเติมพระราชบัญญัติป้องกันและปราบปรามการคุ้มมนุษย์ พ.ศ. 2551 หมายเหตุท้ายพระราชบัญญัติ.

^[52] สถานทูตสหรัฐอเมริกาและสถานกงสุลในประเทศไทย, ‘รายงานการค้ามนุษย์ประจำปี พ.ศ. 2562’ (U.S. Embassy, 2563) <https://th.usembassy.gov/th/our-relationship-th/official-reports-th/2019-trafficking-persons-report-thailand-th/> สืบค้นเมื่อ 30 กันยายน 2564; และ กระทรวงพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์, 2564, ‘พม. จัดประชุมเชิงปฏิบัติการกำหนดกิจกรรมภายใต้แนวทางให้บริการช่วงระยะเวลาฟื้นฟูและไตร่ตรอง (Reflection Period) สำหรับบุคคลที่มีเหตุอันควรเชื่อได้ว่าเป็นผู้เสียหายจากการกระทำความผิดฐานค้ามนุษย์’ (สำนักงานปลัดกระทรวงพัฒนาสังคมและความมั่นคงของมนุษย์, 25 กุมภาพันธ์ 2564) <https://www.m-society.go.th/ewtadmin/ewt/mso_web/mobile_detail.php?cid=32&nid=29883> สืบค้นเมื่อ 25 กันยายน 2564.

^[53] พระราชกำหนดแก้ไขเพิ่มเติมพระราชบัญญัติป้องกันและปราบปรามการคุ้มมนุษย์ พ.ศ. 2551 หมายเหตุท้ายพระราชบัญญัติ.